Nau Lakhe Tara by Prakash Sayami

नौलाख तारा उदाएपछि स्वर्णिम युगको प्रवेश

‘नौलाख तारा उदाए
धरतीको आकाश हाँसेछ
शरद लाग्यो वनमा
फूलले पिरती गाँसेछ.....’
स्वर÷सङ्गीतः अम्बर गुरुङ
रचनाः अगमसिंह गिरी
धुन गरेकोः १९५८ ई.सं.
रेकर्डः जनवरी १९६१, हिन्दुस्तान रेकर्ड कम्पनी, कलकत्ता
यही गीतबाट सुरु हुन्छ नेपालीको जातीय गान । अगमसिंह गिरीको रचना रअम्बर गुरुङको संरचना(स्वर÷सङ्गीत)बाट सुरु भएको अनिवासीय नेपालीहरूको नवसङ्गीतको जन्म सन् १९५८ मा दार्जीलिङमा हुन्छ । यही गीतले दार्जीलिङलाई नेपालसँग जोडेछ, यसको रेकर्डिङ पछि । सन् १९६१को जनवरीमा कलकत्ताको हिन्दुस्तान रेकर्ड कम्पनीमा रेकर्ड भएको यो गीत प्रवासी नेपालीको पहिलो गीत त होइन, यसभन्दा अघि मित्रसेन र मेलवादेवीले पनि साङ्गीतिक धरातल त बनाइसकेका थिए, तर नेपालको बजार नेपथ्यकमा नै थियो । अगम, अम्बरको यो संयुक्तिपछि दार्जीलिङले नेपाली सङ्गीतमा आभ्याक्रामी रूप लियो । यसभन्दा अघि अनपेक्ष रूपमा नेपालबाट सुरु भएको धर्मराज थापाको गायनले भारतीय भू–खण्डको पहाडी भागलाई नेपालीमय बनाइसकेको थिया्, तर पनि अनुभूतिका चार क्रम –विचार, भाव, प्रज्ञान, संवेदन)–मा कम नै थियो । विचारले अबोध र अर्थ दिन्छ, भावले नापजोख गर्छ र मूल्य दिन्छ, प्रज्ञानले भावी सम्भावनाहरू बताउँछ र परिवेशको सन्देश हुन्छ, संवदन इन्द्रियबोध हो । कार्ल गुस्ताभ जुङले भनेझैँ यस गीतमा उद्धृत तथ्यहरूको सङ्कलन निहित थियो । जन्मको हिसाबले ‘नौलाख तारा...’धर्मराज थापाको स्वदेशगान ‘नेपालीले माया मा¥यो बरी लै...’–को साङ्गीतिक प्रसारको प्रत्यक्षणता हो, प्रतिक्रिया पनि हो । दार्जीलिङकै साङ्गीतिक इतिहासको जग स्थापना पनि हो । टुटफुटरूपमा नवीन बर्देवा, एच.मान गुरुङ र दलसिंह गहतराजले सुरु गरेको पाखाली सङ्गीतको सुरुवात पनि हो । यो गीत एउटा कविता, एउटा रचना र एउटा गायकको माइलस्टोनमात्र नभएर राष्ट्रिय र जातीय घटना, दृश्यिक स्थायित्व(फेनोमेनान) र आत्मिक अनुभूति हुन पुग्यो, जसलाई असङ्ख्य प्रवासी नेपालीहरूको स्मृतिस्वरूप र अतीतगाथा एवम् गृहविरह(नोस्टाल्जिया)–का रूपमा सङ्गीतप्रेमीहरूले एकमतले ग्रहण गरे ।
साङ्गीतिक हिसाबले यसलाई एउटा गीत मानिलिऊँ तर भौगोलिक हिसाबले यो एउटा सांस्कृतिक भूगोलको पुनरुत्थान हो । यस गीतको अनुभव र घटनामा संसारभरिका नेपालीहरू प्रथमपटक एकैचोटि होम्मिएर कस्तो भूल गरे वा के आशिष पाए भन्ने कुरा अर्को हो, तर धेरैजसोले यस रचनालाई अम्बर गुरुङको साङ्गीतिक पक्षको सर्वश्रेष्ठ उदाहरण माने । समालोचक डाक्टर अभि सुवेदीले लेखेका छन्— ब्mदभच न्गचगलनुक ल्बगबिबपज त्बचब ग्मबभ ष्क तजगक बल भहउचभककष्यल या लयकतबनिष्ब तजबत जबक चभतगचलभम ब लभध मष्mभलकष्यल तयमबथ बलम ष्तक चभभिखबलअभ ष्क चभखष्खभम बलम ष्त जबक भखयपभम तजभ खष्दचबलत तजभ या लबतष्यलबष्किm या ल्भउबष् िम्ष्बकउयचब ।
‘नौलाख तारा....’को ज्वाला रन्कनुभन्दा पहिले पनि अम्बर सङ्गीत रचना गर्थे, गाउँथे तर त्यसबेलासम्म उनीहरू दार्जीलिङकै आकाशमा मात्र सीमित थिए, दार्जीलिङको सीमालाई नाघ्न सकेका थिएनन् । यस गीतको रेकर्डिङपछि अम्बर गुरुङ अम्बरजस्तै भए । उनको यस रचनाले साराका सारा नेपालीलाई नातागत रूपमा हृदयको अतल भूमिसम्म छोयो । कवि वाइरनले भनेझैँ अम्बरले एक सुन्दर बिहान एकाएक आफूलाई प्रसिद्ध पाए । अम्बर त्यसपछि नम्बरको क्रममा गनिए । भूपिले भनेका छन् ः
“जब गीत हुन्छ अगमको, सङ्गीत अम्बरको त्यसपछि गीत बन्छ एक नम्बरको ।”
यो एक नम्बरको गीतको रचना कसरी भयो र यसको प्रसिद्धिको कारण के हो ? भन्ने गीतकार नगेन्द्र थापाको प्रश्नमा अम्बरको जवाफ यस्तो छ—“यो गीतमा तीनवटै कुराको तारतम्य मिलेको छ । शब्दले नेपाली अवस्था राम्ररी जनाएको छ र शब्दहरूको गहिराइअनुरूप मैले सङ्गीत भर्दा धेरै चिन्तन गरेँ । गायकीमा भावमयता छ । भावपूर्ण आवेशमा आएर नगाएको भए त्यो गीत त्यति सफल हुने थिएन ।”
‘नौलाख तारा....’ नेपाली गेय सङ्गीतमा एउटा ठूलो मोड हो भन्नु अत्युक्ति हुन्न । गीतमा भावपक्ष नै सबल भएको कुरा अम्बरले स्वीकारेका छन् । तर भन्नै पर्दा अम्बरको स्वीकारोक्ति यस्तो पनि छ—“मुख्य कुरा त अभावको बेलामा यस गीतको जन्म भयो, नेपालबाहिर बसेका नेपालीहरूको राजनीतिक अवस्थाबाट जन्मेको गीत हो यो । अरू त परै जाओस्, यस गीतले मेरो जीवनमा नै नयाँ मोड दियो ।”
अम्बरको व्यक्तित्व र जिन्दगीभन्दा पनि परिवर्तनकै कुरामा यस गीतले दार्जीलिङको छरपस्ट सङ्गीतलाई एउटा सशक्त दल बनायो, जसमा कपिलराज सुब्बा, गोपाल योञ्जन, कर्म योञ्जन, शरण प्रधान, रञ्जित गजमेर, मानवीर सिंह, शान्ति ठटाल, अरुणा लामा, पिटर जे. कार्थक, ललित तामाङ, इन्द्र थपलिया, गगन गुरुङ, जितेन्द्र बर्देवा, पासाङ बाङ्वल र अरू पनि जुटे । यही दलले सङ्गीत–सृजनामा हारमोनी(सस्वरता) र काउन्टर प्वाइन्ट(संलाप)–को गत्यात्मकता ल्याउनथालिसकेको थियो । यो अर्कै इतिहास हो, यस गीतको सफलतापछि शरण–रञ्जितको ‘सङ्गम ग्रुप बन्यो, जहाँबाट अरूणा उदाइन् । कर्म–गोपाल योञ्जनको ‘हिमालय कला मन्दिर’ बन्यो, जहाँ दिलमाया खाती र नगेन्द्र थापा थपिए— गायिका र गीतकारका रूपमा । तर उन्नाईसजना वाद्यवादक र एकजना गायकले चुनौतिपूर्वक तीन मिनेटभित्र ७८ आर.पि.एम्.को डिस्क रेकर्डमा गाएको यस गीतले त्यतिबेला दार्जीलिङभित्रको बहुलतालाई एकात्मक र सामाजीकरण गरेको थियो । यसलाई सम्झेर अगमसिंह गिरीको सोधनीमा अम्बर गुरुङको जवाफ यस्तो थियो, “दार्जीलिङ सधैँ मेरा आँखाका नानीहरूमा खेलिरहेको हुन्छ, मुटुमा सधैँ समेटिएको हुन्छ । दार्जीलिङको हरेक सुख–दुःखको सहभागी आफूलाई ठान्छु, सांस्कृतिक जागरण आएको छ । सङ्गीतको क्षेत्रमा अब दार्जीलिङले केही गर्न सकेन भने यो दुःखदायी हुनेछ ।”यसपछि दुःखदायी स्थितिमा अम्बरका सबै गोपालहरू दार्जीलिङबाट अन्यत्र छरिए— कोही काठमाडौँ, कोही कलकत्ता, कोही मुम्बई, कोही काहीँ ।
यसपछि अम्बरकै रचनामा ‘ए कान्छा मलाई सुनको तारा....’, शरण प्रधानको रचनामा ‘यहाँ फूल नखिलेछ....’, कर्म–गोपालको सङ्गीतमा नारायणगोपाल पनि जुट्नु, शान्ति ठटालको वैयक्तिक शृङ्खला बन्नु इतिहासको अर्को झलक हो । यसबारे चर्चा हुने नै छ ।
सन्दर्भलाई कायमै राख्दा वि.सं. १९९२ साल फागुन १४ गते दार्जीलिङमा जन्मेका अम्बर गुरुङले आफ्नो चौबिसौँ वसन्तमा रेकर्ड गराएको ‘नौलाख तारा....’ रागका आधारमा भीमपलासीको निकट पाइन्छ भने प्रकृतिका आधारमा नेपाली प्रवृत्ति(इन्सटिङ्क्ट)– सँग घनिष्ठ देखिन्छ । एक अतीतमा अम्बरका वाद्यवादक (शिष्य) रहेका पिटर जे. कार्थकको सम्झनाको सार यस प्रकार छ — “यस गीतले साङ्गीतिक सन्दर्भमा मात्रै पनि धेरै नयाँ देनहरू लिएर आयो । प्रथमतः यो कृतिको साङ्गीतिक महŒवाकाङ्क्षालाई भुल्न सकिँदैन, जसले नेपाली सङ्गीतमा त्यसबेलाका निम्ति अत्याधुनिक आन्दोलन ल्यायो । गीतको थालनी स्थायी (प्रिल्युड) मै पियानोको परिचय सशक्त र नाटकीय छ, जसले रचनाको विषयबारे श्रोतालाई सुरुमै चेतावनी दिन्छ । त्यसपछिको माइनर कर्डमा स्वरलहरीद्वारा शान्त अनुशासन कायम भएपछि तालपरिचय गराएर व्यवस्था –एरेन्जमेन्ट) कायम हुन्छ । तीनै काम एउटा बाजा पियानोले गर्छ र यो बाजाको बहुमुखीपन सङ्गीतसंयोजकले बुझेका रहेछन् जस्तो लाग्छ । तर कुनैकुनैलाई एउटै बाजालाई यसरी रगडाउँदा अलिक खल्लो लाग्नु पनि स्वाभाविक छ, तर साङ्गीतिक व्यवस्था कुनै जड कुरो होइन, समयानुकूलित गर्न सकिन्छ ।”
अम्बर गुरुङका सङ्गीतरचनाबारे केन्द्रित रहेर तीन दिनसम्म रेडियो सगरमाथाको अजम्मरी गीतसङ्गीतमा पिटर जे. कार्थकले यस गीतको निर्माणका बारे स्पष्ट रूपमा एउटै कुरा ठोकुवा गरे । त्यो यस प्रकार छ — “यो गीत शब्दद्वारा सुरु नगरिएर ओ...ओ...ओ...को तानले गरिन्छ, रचनाकार अगमसिंह गिरीले यो थप शिल्पलाई चिताएका पनि थिएनन् होला न त श्रोताले नै, जसले सतर्क बनाउँछ श्रोताहरूलाई । अर्को थप कुरा, यो तान काव्यात्मक पनि छ, यसले श्रोताहरूलाई आह्वान (इभोक) र उत्तेजना (प्रभोक) एकसाथ दिन्छ । त्यसपछि सुरु भएको स्थायीलाई माइनरमै कुशलतापूर्वक स्वरबद्ध गरिएपछि बाँसुरीको मेजर लहरको अन्तिम स्वर (लास्ट नोट)–सँग अन्तरा सुरु हुन्छ । स्थायी र अन्तराको विभिन्नतालाई मध्यभागको एक्लो बाँसुरी र भ्वाइलिनको समूहको मेजर–माइनर(सवाल–जवाफ)–ले सम्बद्ध गरेपछि श्रोताहरू गीतको आधा चरणमाआइपुगेर गीतसँग परिचित हुन सफल हुन्छन् । यो हुनुभन्दा पनि अघि स्वरसमूह (कोरस)–को ‘किन पो यहाँ आयौ नि....’–ले अर्को थप व्यापकता ल्याएको हुन्छ । त्यसपछि फेरि त्यै ओ...ओ..र समवेत (कोरस) –मङ्गलाचरणको सामुहिकतामा गीतको रेकर्डिङ धीमा भएर टुङ्गिन्छ । गीतमा साङ्गीतिक पूर्णताको उत्कृष्ट उदाहरण यस कृतिमा पाइए पनि सायद स्रष्टा अम्बर गुरुङ केही असन्तुष्ट नै छन् र त्यसरी अटुङ्गोमा गीत सकिएको होला भन्ने लाग्छ किनकि यस्तो किसिमको समाप्ति एउटा शिल्पमात्र नभएर अरू दृष्टिकोणले पनि लाक्षणिक वा साङ्केतिक छ । नेपाली लोकताल (समला)–लाई यहाँ आधुनिकीकरण गरिएको छ र नेपाली सांस्कृतिक दृष्टिले हेर्दा यस कृतिलाई मादल, सारङ्गी र बाँसुरीजस्ता घरेलु बाजा (फ्यामिलिएर इन्स्टुमेन्ट)–को आडमा प्रस्तुत गर्न सकिन्छ भने आधुनिक भव्यता दिएर सयौँ कलाकारहरूद्वारा फिलहार्मोनिक रूपमा पनि प्रस्तुत गर्न सकिन्छ ।”
एउटै गीत ‘नौलाख तारा....’ बारे धेरै लेख–प्रलेखहरू लेखिए । कारण प्रस्ट छ, एउटै कृतिमा आधुनिक सङ्गीतको अग्र रूपका ठोस कदमहरू सफलतापूर्वक चालिए । कालिकताका हिसाबले स्वदेश र प्रवासलाई एकसाथ जोड्यो, यो तीन मिनेटको गीतले । नौलाख तारा रेकर्डको उतापट्टि अर्को गीत छ— ‘तिमी आऊ बहार पर्खिरहेको छ’, जसले युगलगायतको इतिहास कायम राखेको छ— अतीतदेखि वर्तमानसम्म ।
‘नौलाख तारा...’ का प्रस्तोता अम्बरलाई कसैकसैले प्रथम सङ्गीतकार, दोस्रो गीतकार र तेस्रो क्रममा गायकका रूपमा राखेका छन् । बिर्सिएको कुरा के मान्नुपर्छ भने, धेरै गोपालहरूका गुरु पनि हुन् अम्बर ! र सम्झनै पर्ने कुरा उनी गायक नै हुन्, उनको भनाइमा— “मैले गाउन नथालेको (हारमोनियम समातेर) भए अथवा गायक पहिले नभएको भए म कसरी सङ्गीतकार हुन्थेँ, मैले सङ्गीत नगरेको भए कसरी गीतकार हुन्थेँ ?